HISTORIA STAREGO CMENTARZA PODGÓRSKIEGO

O tym cmentarzu mówiło się: „co epitafium – to hasło z encyklopedii” To miejsce spoczynku artystów, bohaterów narodowych, zasłużonych obywateli, pionierów przemysłu i handlu. Najstarszy cmentarz komunalny na terenie obecnego Krakowa, przez ponad sto lat był główną nekropolia Wolnego Królewskiego Miasta Podgórza. Dziś jego pozostałości są oazą ciszy, spokoju i zadumy.

Nie zachowały się żadne dokumenty wskazujące dokładną datę jego założenia, zniszczeniu uległy również pierwsze nagrobki, w tym także najstarsza inskrypcja z 1794 wykonana dla zmarłej Agnieszki Drelinkiewiczówny. Przyjmuje się, że było to wkrótce po powstaniu miasta Podgórza (najpewniej pomiędzy 1786 i 1792) i było rezultatem dekretu cesarza Józefa II nakazującego ze względów sanitarnych, umieszczanie cmentarzy poza obrębem zabudowań. Kilkakrotnie powiększany zajmował powierzchnię półtora hektara. Był ogrodzony, posiadał kostnicę i wysypane szutrem alejki.

Szkic indykacyjny m. Podgórza z 1910 roku, fragment ze Starym Cmentarzem Podgórskim, Archiwum Narodowe, sygn KPK 193.

Pod koniec XIX wieku cmentarz zaczął się zapełniać i w 1900 roku został zamknięty. Przez jakiś czas dokonywano jeszcze pochówków w murowanych grobowcach wieczystych, jednak po otwarciu nowego cmentarza przy ul. Wapiennej, stary szybko odszedł w zapomnienie. Rozpoczął się gwałtownie postępujący proces dewastacji.

W czasie II wojny światowej Niemcy zniwelowali, pod budowę linii kolejowej, ponad 1/3 cmentarza, niszcząc wiele zabytkowych nagrobków. Jeszcze większego spustoszenia dokonano w latach 1976-79 podczas budowy ul. Telewizyjnej (obecnie Powstańców Śląskich), cmentarz został okrojony do skrawka pierwotnej powierzchni. Większość grobów uległa zniszczeniu, przemieszane i poniszczone detale porzucono pod murem. Część zwłok przeniesiono do nowych grobów, których prostota zepsuła zabytkowy charakter resztki cmentarza. Jednolite lastrykowe nagrobki szybko uległy zniszczeniu, inskrypcje zostały zatarte. W roku 1985 spośród 424 znanych nazwisk pochowanych, udało się odczytać tylko 217.

W 1996 roku Stary Cmentarz Podgórski został wpisany do rejestru zabytków pod numer A-1028. Mimo to proces dewastacji nadal postępował.

W 2008 roku staraniem Stowarzyszenia PODGORZE.PL, Stary Cmentarz Podgórski, został wpisany do Association of Significant Cemeteries in Europe (ASCE) czyli stowarzyszenia skupiającego najważniejsze cmentarze w Europie. W 2010 znalazł się na Europejskim Szlaku Kulturowym obejmującym 49 cmentarzy, w 37 miastach położonych w 16 europejskich krajach. Oficjalna strona szlaku: www.cemeteriesroute.eu

Po latach zaniedbań, dopiero w 2011 roku rozpoczęła się systematyczna renowacja cmentarza prowadzona ze środków Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. Rocznie odnawianych jest kilkanaście nagrobków i efekty tych prac są coraz bardziej widoczne.

Gdy przekroczymy cmentarną bramę, znajdziemy się na głównej alei. Pierwszy grób po prawej stronie jest zadbany, często zdobią go wiązanki kwiatów ze wstęgami w narodowych barwach. To tutaj pochowany jest Edward Dembowski, organizator i przywódca Powstania Krakowskiego. Spoczął we wspólnej mogile z 28 powstańcami, którzy polegli wraz z nim w dniu 27 lutego 1846 roku, gdy wojsko austriackie otwarło ogień do procesji. Zaraz obok grobowiec rodziny Bednarskich, miejsce wiecznego spoczynku Wojciecha, nauczyciela, działacza społecznego, a przede wszystkich twórcy najpiękniejszego z podgórskich parków nazwanego jego imieniem. Dalej grób Jordana Stoyowskiego, tłumacza uważanego za twórcę polskiego języka prawniczego.

Coraz trudniej odnaleźć groby osób na trwale wpisanych w historię i kulturę Polski: Wojciecha Eljasza-Radzikowskiego, malarza religijnego oraz jego syna Władysława, znanego rzeźbiarza, autora m.in. rzeźby orła na Bramie Floriańskiej. W nieznanym miejscu pochowany jest Aleksander Kotsis, malarz pejzaży i scen z życia ludu krakowskiego i podhalańskiego. W najdalszej części cmentarza znajdują się grobowce honorowych obywateli i prezydentów Podgórza: Emila Serkowskiego, Ferdynanda Seeling-de-Sauenfelsa, Józefa Chrystiana Zolla. Na cmentarzu spoczywa również Agnieszka Jałbrzykowska – nauczycielka i pedagog, która przez 52 lata utrzymywała pensję żeńską w Podgórzu. Za krzewienie oświaty uroczyście została uznana w 1887 za Honorową Obywatelkę Miasta Podgórza – było to pierwsze honorowe obywatelstwo dla kobiety na terenie obecnego Krakowa.